vriendschap, muziek en handwerken

19 januari 2009 15:47:

A ls ik bij haar op de thee was geweest, dacht ik vaak: ‘eigenlijk zijn dit verhalen die opschrijven verdienen.’ Toch zag ik er vanaf, al heb ik haar wel eens geciteerd, anoniem. Want je weet nooit of een bescheiden, relativerende dame zit te wachten op geciteerd worden.

Nu ze er ineens niet meer is, zal ik haar verhalen noteren. Zonder dramatiseren met show, don't tell, want hoe belangrijk dat ook voor webtekst en fictie is: daar leent een verslag zich niet voor.

Een leven vol vriendschap, muziek en handwerken


• Rond haar negende verjaardag verhuisde Riek van de Amsterdamse Rustenburgerstraat naar Hilversum. Haar vader, geboren te ’s Gravenhage, keerde terug naar zijn geboortestad. Haar moeder keerde terug naar Hilversum, waar haar familie woonde.
  
  Riek vond het heerlijk om Amsterdam te verlaten, vertelde ze. Hilversum was groen en landelijk, terwijl Amsterdam druk en volgemetseld was. De eerste jaren woonde het gezin op de Koningsstraat, Radiostraat en Huygenstraat. De woning aan de Koningsstraat was groot, ruim, en haar moeder probeerde de woning in te richten als pension. Veel extra inkomsten leverde dit niet op, volgens Riek: haar moeder was weinig commercieel ingesteld.
  
  De geur van de hei
  Het moet in 1937 of ’38 geweest zijn dat Riek met haar moeder en broer verhuisde naar de Geuzenweg. In die tijd een straat waar je de hei nog kon ruiken: aan de noordzijde van de Johan Geradtsweg [1] begon de hei. Veel huizen waren klein en haastig neergezet: crisisbouw, noemden de Hilversumse grootouders van Riek de Geuzenweg.
  “Dit blijft er niet lang staan hoor,” zou de oma van Riek telkens hebben beweerd als ze door de straat liepen. [2]
  
  De woning die ze betrokken was een groentenwinkel geweest, Van Velzen was er gevestigd. Daardoor heeft de woning nog jaren de indeling van een winkel gehad: via de voordeur kwam je in de voorkamer, de winkelruimte. De achterkamer had een bedstee, openslaande tuindeuren en een deur naar het keukentje. Ook de steile trap naar boven was afgegrendeld met een deur. De benedenverdieping werd verwarmd met een kolenkachel.
  
  Na de dood van haar oma, trok Rieks opa bij hen in. Opa kreeg de bedstee in de achterkamer. Rieks moeder zorgde voor haar vader tot zijn dood, net zoals Riek later voor haar moeder zou zorgen.
  
  Koeien
  In de wintermaanden kon je, als je 's nachts in bed lag, de koeien horen loeien op de Geuzenweg: ter hoogte van nr. 221-223 stonden twee boerderijtjes. In elk voor- en najaar liepen de dieren naar de wei of naar de stal —een tafereel dat nog steeds wel is voor te stellen, als je de kleine huisjes met luiken voor je ziet. De schitterende, dieprode rozenhaag die voor een van de boerderijtjes stond, is met de boerderijen verdwenen.
  
  Oorlog
  Vijftien jaar was Riek toen de oorlog uitbrak. Om de groeiende schaarste het hoofd te bieden, nam ze verstelwerk aan: ze repareerde en verstelde kleding bij mensen thuis. Eén van haar nichtjes was verloofd met een joodse jongen. Als ik me haar woorden goed herinner had de familie van de jongen een fourniturenzaak.
  
  De verloofde van het nichtje dreigde op transport gesteld te worden. Riek heeft op dat moment haar erfsieraadjes verkocht om haar nichtje en verloofde geld te geven, om onderduik te betalen. Het was alles wat ze had, als 16jarige, en het heeft niet geholpen. Eén persoon uit die familie keerde terug uit de vernietigingskampen: een meisje, dat de arts die medische experimenten uitvoerde, had gevraagd om nòg een test op haar te doen, zodat ze misschien nog iets langer in leven zou blijven. De gevangenen die men niet meer nodig had voor de testen, werden immers meteen vermoord.
  
  Jonas Bartels, buurman
  Eind oktober 2008 vertelde Riek opgetogen dat Freek Bartels 'Op zoek naar Joseph' had gewonnen[3]. Een èchte Joseph moest eruit zien als een joodse jongen, en net als ‘Buurman Bartels’ moest Freek wel een joodse jongen zijn.
  
  Buurman Bartels, Jonas, was een keurige, beschaafde man —zoals Riek het nadrukkelijk zei— die elke avond met zijn bakfiets thuiskwam. Hij reed zijn kar dan de poort in, dezelfde poort waar wij vandaag onze bakfiets stallen.
  Opkoper heette het vak dat hij uitoefende — in de volksmond heette het voddenman. Een woord dat in die tijd een bijklank had, terwijl Riek het omschreef als werk waarmee je het milieu en onszelf een dienst bewijst. Ik verbaasde me wel eens over de nadruk die ze legde op de beschaafdheid van Bartels, kennelijk was het in die tijd niet vanzelfsprekend om aan te nemen dat een joodse voddenman een keurig, goedgemanierd mens kon zijn.
  
  Ook Jonas Bartels kreeg een oproep voor transport naar de vernietigingskampen. Hij had geen geld voor een onderduikplek, en vroeg zijn buren of hij zich misschien mocht verstoppen in hun huis. Riek's moeder, die zelf al op zoek was naar een onderduikplek voor haar zoon, Riek's broer, durfde het niet aan. In de huizen aan de overzijde, de kleine arbeidershuisjes van de Ripolin-fabriek, waren Duitse soldaten gehuisvest. Bovendien was bekend dat de Duitsers alle mogelijke schuilplekken in de straat kenden: bij elke razzia renden ze huizen binnen, om direct naar de ruimten achter de bedstee en in de fundering te stappen en de verstopten er weg te halen. Ook Rieks broer kon niet onderduiken in eigen huis: met hulp van een vriendin van Riek had hij zich op het nippertje kunnen verstoppen in één van de boerderijtjes ter hoogte van nr. 221-223.
  
  Granaat
  Zo kwamen de Duitsers tenslotte, deur aan deur. Waar niet snel genoeg werd opengedaan, zoals op nummer 208, gooiden ze een granaat door de brievenbus. Die klap brak de ruiten van alle omliggende huizen en een granaatscherf heeft nog jaren in de muur van het halletje van Rieks huis gezeten.
  Jonas Bartels [4] werd vermoord, op 28 mei 1943, in Sobibor.
  
  Riek is verschillende keren teruggekomen op het verhaal. Telkens belichtte ze andere aspecten. Ik was nog van plan om te vragen hoe dat nu voor de omstanders geweest is: dat wegvoeren en vervolgens leegstelen van huizen van mensen met wie je jaren in één straat geleefd hebt. Zoiets kan toch niet anders dan het hart van de omstanders scheuren. Ik wilde het voorzichtig vragen, zonder haar het gevoel te geven dat de nieuwe generatie de jongeren van die tijd beschuldigt: zij was 16-17 jaar geweest, wat had ze kunnen doen —dan het verhaal later blijven vertellen?
  
  Het Vrij en Blij ensemble
  Over haar tijd bij het Mandoline-orkest [5] van Wessel Dekker [6] was Riek bescheiden. En passent vertelde ze dat het orkest wekelijks op de radio te beluisteren was. In oude foto's uit die tijd —ik moest haar ernaar vragen: zelf liep ze niet te pronken met hoogtepunten uit haar leven— is ze in het orkest te zien als de miss Twiggy die ze tijdens de oorlog geworden was. In deze tijd zou zo'n meisje fotomodel geweest zijn, in de jaren veertig en vijftig was een maatje-méér ideaalbeeld en beklaagde Riek zich bij de huisarts. Die haar uiteindelijk al voor ze haar mond kon opendoen toeriep dat ze kerngezond was en gewoon geen aanleg had om dik te worden.
  
  ‘Kun je me hier herkennen? En in deze foto?’ riep ze olijk bij het doornemen van de stapel vergeelde foto's die het orkest op allerlei locaties liet zien. Al snel kon ik haar tussen alle muzikantes aanwijzen, het meisje met het donkere haar en de lach die veel schaduw op haar wangen liet zien.
  
  De ware
  Je zou verwachten dat een meisje dat vandaag op de catwalk zou kunnen lopen in de allerduurste jurkjes, ook toen al populair geweest kon zijn. Toch was er alleen een verloofde die emigreerde en een jongen die ze op schaatsen een middag om zijn nek hing, zoals ze het zelf omschreef. Het zou speculatie zijn er iets anders over te zeggen dan ze zelf deed: ze had gewoon nooit ‘de ware’ gevonden. Maar vind je dat nou niet jammer? vertelde ze dat haar broer haar gevraagd had. Nee hoor, zou ze gezegd hebben, relativerend als ze was: ik ben zo ook gelukkig met mijn leven.
  
  En die indruk wekte ze zeker. Dagelijks hoorde we de ijzeren piep van haar tuinhekje en de rinkelende winkelbel die nog altijd naast haar voordeur zit. Dan stond er een grijze -of jeugdige- vriend(in) op de stoep, al of niet met rolator of scootmobiel. Vriendinnen, oud-collega's, buren, familie, een piano-/orgel-leraar, haar huis leek soms een zoete inval.
  
  Onderwijs
  Aanvankelijk gaf Riek les zonder diploma. Zoals veel jongeren die waren opgegroeid in de oorlogsjaren, had Riek geen opleiding gevolgd. Ze begon gewoon met haar ervaring —ze had gitaarles gegeven in haar ensemble-tijd, maar ook veel naaldwerk gedaan tijdens de oorlog— als handwerklerares. Eén van de directeuren in de scholen waar ze lesgaf wist haar te overtuigen dat het beter was voor haar aanstelling en inkomen als ze ‘eindelijk toch eens’ die lesbevoegdheid zou behalen. Zo was ze al op leeftijd toen ze al haar actes behaalde.
  
  Ze mocht wel 'ns invallen als er een een leerkracht ziek was, maar gevraagd door de directeur wat ze nu leuker vond, kinderen leren rekenen of kinderen leren handwerken, gaf ze de voorkeur aan haar eigen vak.
  
  Lastige kinderen, achterbuurtkinderen —ze had moeite met dergelijke benamingen. Eén van de scholen waar ze werkte zou veel zogenaamde achterbuurtkinderen in de klassen hebben gehad. Meerdere keren vertelde ze me hoe ze zich ergerde aan de benamingen die collega's aan die kinderen gaven. Het waren juist lieve en tevreden leerlingen, zo omschreef Riek ze. Ook ergerde het haar wanneer mensen kinderen vanwege hun afkomst of nationaliteit tot ‘lastig’ bestempelden. Op fluistertoon kon ze wel 'ns vertellen wie er allemaal ‘last hadden van dat soort meningen.’
  
  Katten en andere verhalen
  Sommige verhalen laten zich moeilijk navertellen, omdat ze te flardistisch, te terloops zijn. Zo vertelde Riek dat zij en haar moeder altijd katten hadden gehad. Lieve katten. Katten die zaten te wachten tot ze thuiskwam van een optreden met het ensemble. Toch overkwam het hun vaak dat de kat wegliep. Peinzend verzuchtte Riek eens of ze niet goed voor de katten gezorgd zouden hebben. Ik kan me daar weinig bij voorstellen, zoals ik haar toegewijd voor de huisdieren van de overburen zag zorgen. Misschien werden de katten gewoon katers en verdwenen ze, hun libido achterna.
  
  Ook haar beroemde Robo Maid Ball Duster zou alleen leuk zijn met een filmpje van het stof-robotje in actie en de schalkse lach van Riek erboven.
  
  Ze was discreet, maar vertelde wel eens iets over ziekte of (on)geluk in de familie en vriendenkring. Van die anecdotes zal ik er maar één noteren.
  
  ‘Dan zeggen ze dat ze het daar zo goed heeft,’ zei Riek vaak, over de zus van haar schoonzus die is opgenomen in een verpleeghuis, ‘maar zou dat nu ècht zo zijn? Hoe is het, als het bezoek weg is? Hoe is het om de hele dag niets meer te kunnen dan zitten in een stoel of liggen in bed?’ Riek vertelde dat ze had besloten zo lang mogelijk in haar eigen huis te blijven. En dat heeft ze gedaan, al werd ze geen 92 zoals iedereen verwacht had.
  
  Riek Baams
  * 17-12-1924 † 18-12-2008
  
  
  [1] foto: rechts in de foto is de hei nog te zien: noordzijde van de Johan Geradtsweg [2] In dit interview met Riek staat het nèt iets anders, alsof niet haar oma, maar haar vader de straat revolutiebouw noemde, -die weergave kan m.i. niet juist zijn, alleen al omdat Riek verteld heeft haar vader na de scheiding nooit terug gezien te hebben: Zeventig jaar verknocht aan de Geuzenbuurt [3] Freek Bartels 'Op zoek naar Joseph' gewonnen [4] Jonas Bartels, Hilversum, 9 december 1897 - Sobibor, 28 mei 1943 [5] te beluisteren is nog: Wessel Dekker, Mandoline-orkest Tokkelensemble [6] weinig te vinden over: Wessel Dekker, (1914-2006), musicus, onder meer dirigent van het tokkelensemble Vrij en Blij

[ reacties, aanvullingen, correcties ]  [ terug naar m'n weblog ]

  © mailto:jolie@xs4all.nl, 2002, 2009